مرزبان چيست و به چه كسي مرزبان مي گويند

«عجب​شیر»و«مرز»دغدغههولناكسربازاناست

پسران ایرانی در سنینی از دوره جوانی، یعنی حدود 18 تا 24 سالگی بشدت دغدغه خدمت سربازی دارند؛ دغدغه ای دو نام آن را هولناك می‌كند: مرز و عجب‌شیر. این نام‌های آشنایی است كه نوید بخش یك سربازی فوق‌العاده سخت است، اما چرا؟

ماجرای عجب شیر گزارش مجزایی را می طلبد اما مرز، موضوع این گزارش است. مرز در تعریفی ساده، خطی است كه حاكمیت دو دولت همسایه را مشخص می كند.

خط بودن مرز و مشخص شدن آن به طور دقیق، البته محصول دنیای مدرن است و تشكیل دولت ـ ملت ها. قبل از آن خطوط مرزی چندان اهمیتی نداشتند.

مرز در ایران هم محصول همین دوران مدرن است. در این 200 سال، كشورهای قدرتمند جهان و پس از آنها سازمان های بین المللی با ملاحظه وضعیت قومی، فرهنگی، نژادی و دینی و نیز با مراجعه به سابقه تاریخی و البته با لحاظ قدرت یا ضعف یك كشور خطوط مرزی را تعیین كردند و از این پس، دیگر كشورگشایی و اضافه كردن مناطقی به نقاط تحت حاكمیت كشور معنا پیدا نكرد. بویژه این كه در سند مهم و بین المللی چون منشور ملل متحد، توسل به زور هم منع شد و معین كردند تمامی اعضا در روابط بین المللی خود از تهدید به زور یا استفاده از آن علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر كشوری یا از هر روش دیگری كه با مقاصد ملل متحد مباینت داشته باشد، خودداری خواهند كرد.

در چنین شرایطی مرز ایران به كشورهای همسایه در قراردادهای جداگانه ای مورد توافق طرفین قرار گرفت. البته باید این نكته را ذكر كرد كه در برخی موارد این توافقات به عمل نیامد یا بعدها نقض شد كما این كه جنگ هشت ساله ایران و عراق هم در ظاهر دلیلی مبتنی بر یكی از معاهدات مرزی به نام معاهده الجزایر داشت.

مرزبانان ایرانی چه كسانی بودند و هستند؟

مرزبانی در ایران در ابتدای تشكیل مرزها، كاری مردمی بود. در آن زمان مردمان قبایل، عشایر و روستاها به مرزبانی مرزهای ایرانی اشتغال داشتند تا این كه با تشكیل ارتش واحد در ایران از حدود سال 1307، این كار به عهده یگان های نظامی گذاشته شد.

سال 1320 واحد اطلاعات ژاندارمری توسط افسرانی به نام كلانتران مرز، مرزبانی كشور را در دست گرفت، اما پنج سال بعد اداره مرزبانی زیر نظر وزارت كشور تاسیس و مرزبانی جزو وظایف این وزارت شد.

یك سال بعد، مرزبانی یكی از وظایف وزارت جنگ شد و از سال 42 تا 66 این وظیفه به ژاندارمری كل كشور بازگشت.

مدت كوتاهی در سال های 66 تا 69 هجری شمسی، كمیته انقلاب اسلامی مسئول مرزهای كشور بود تا این كه از سال 69 و با تجمیع كمیته، ژاندارمری و شهربانی و تشكیل نیروی انتظامی، مرزبانی هم تحت عنوان یك فرماندهی زیر نظر این نیرو قرار گرفت. به این ترتیب در تاریخ صد ساله مرزبانی در ایــران، این كار ماهیتی امنیــتی ـ نظامی داشته و از این رو به تناوب وزارت كشور و نیروهای نظامی متصدی این كار بودند.

در حال حاضر هم كه نیروی انتظامی متصدی این كار است، به نوعی ماهیت دو گانه حفظ شده زیرا نیروی انتظامی از سویی تحت نظارت وزارت كشور است و مسائل مرزی در اداره امور مرزی معاونت امنیتی و انتظامی این وزارت سامان می یابد و از سوی دیگر، نیروی انتظامی تحت نظارت ستاد كل نیروهای مسلح و فرمانده كل قواست.

در طرح جدید مرزبانی كشور هم كه با عنوان طرح تقویت مرزبانی كشور تهیه شده بود، مرزبانی همچنان به دست نیروی انتظامی بود. البته در این طرح، مساله شورای مرز به عنوان نهادی سیاستگذار و بالادستی و به عنوان شورای فرعی شورای عالی امنیت ملی هم مطرح شده بود كه مورد مخالفت شورای نگهبان قرار گرفت.

مرزبانان چه می كنند؟

برای مرزبانان می توان شرح وظایفی چند صفحه ای نگاشت. نخستین وظیفه هر مرزبان این است كه عبور و مرور از مرز را كنترل كند و ضمن تسهیل عبور و مرور مجاز، مانع رفت و آمدهای غیرمجاز شود.

غیرمجاز بودن رفت و آمد هم می تواند به دلیل عبور از مناطق غیرمجاز یا عبور از مناطق غیرمجاز باشد و هم به دلیل غیرمجاز بودن تردد این فرد (ممنوع الخروجی) و هم به دلیل عدم رعایت تشریفات اداری (مثل نداشتن گذرنامه).

مسئولیت دیگر مرزبانان این است كه علاوه بر منع عبور افراد غیرمجاز، مانع انتقال كالاهای غیرمجاز (قاچاق یا كالای ذاتا غیرمجاز مثل مواد مخدر) شوند. در عین حال حراست از مرزهای كشور در مقابل تجاوز خارجی و جمع آوری اطلاعات از وضع نیروهای خارجی و ارائه آن به مركز كشور هم از دیگر وظایف مرزبانان است.

در كنار این مسائل می توان كمك به مرزنشینان برای ارتقای وضع زندگی شان را نیز از وظایف مرزبانی دانست.

مرزبانان در این زمینه، شرایط بازارچه های مرزی، عبور و مرور مرزنشینان و اختلافات احتمالی بر سر آب و زمین كشاورزی را حل و فصل یا به مركز گزارش می كنند. در كنار این وظایف، گاهی اوقات مسائل بهداشتی هم به عهده مرزبانان است؛ جایی كه باید مانع از ورود اتباع كشور دچار بیماری خاص شوند.

داشته ها و نداشته ها

مرزبانان برای انجام دادن فعالیت های خود از امكاناتی استفاده می كنند و البته محرومیت هایی هم دارند. نخستین امتیاز مرزبانان این است كه آنها تحت شرایط لازم در قانون استفاده از اسلحه نیروهای مسلح، مجاز به استفاده سلاح های سازمانی خود هستند.

در عین حال بودجه دولتی برای احداث پاسگاه های مرزی و كنترل مرز كه در سال جاری به مجموعه 88 میلیارد تومان رسیده و نیز طرح انسداد مرزهای كشور بخصوص در مرزهای شرقی كه بودجه ای بالغ بر 557 میلیارد در سال های اخیر داشته، به عنوان دیگر ابزارهای مرزبانان است.

در ضمن باید از بودجه میلیاردی فرماندهی مرزبانی كشور و نیز حقوق حدود یك و نیم میلیونی یك افسر تازه كار در منطقه مرزی در كنار تسهیلات مسكن و... و همچنین كوتاه تر بودن مدت سربازی در مناطق مرزی (حدود شش ماه كمتر) به عنوان امتیازات این شغل نام برد.

اما اینها همه چیز نیست و حتی نیمه پر لیوان هم به این خوبی نیست. نداشتن برق، گاز و تلفن در پاسگاه مرزی كه در برخی مناطق با نداشتن آب و لزوم آوردن آب از چشمه ها و رودخانه های اطراف همراه می شود از سختی های كار مرزبانی است.

بدی آب و هوا به شكل گرما در مناطق جنوبی و شرقی و سرما در مناطق غربی و شمال غربی در كنار لزوم مبارزه با اشرار تا بن دندان مسلح و قاچاقچیان حرفه ای اسلحه و مواد مخدر، مرزبانی را به یكی از سخت ترین كارها تبدیل می كند. در مناطقی هم كه مرز آرام است؛ دوری از محیط شهری و كسل بودن كار می تواند مرزبانی را به شغل دشواری تبدیل كند.

7200 كیلومتر طول مرزهای ایران با كشورهای همسایه است؛ مرزهایی كه همیشه مثل تصویر كلیشه ای مرز، كوه و بیابان نیستند بلكه مرزهایی در دریای خزر و عمان و خلیج فارس را هم شامل می شود.

در كنار این مرزها باید از مرز فرودگاه ها مثل فرودگاه امام خمینی(ره) یاد كرد كه دریچه ورود و خروج بسیاری از افراد به كشور هستند.

در نهایت این كه مرزبانی در عجب شیر باشد یا مرز مهران یا حتی مرز هوایی فرودگاه امام خمینی(ره)؛ سختی كار، مسئولیت بالا دوری از خانه و كاشانه، بدی آب و هوا، شرایط امنیتی و جنگی و البته مسئولیت حراست از مرزهای كشور، این مناطق را شبیه هم می كند.